De democratische rechtstaat spreekt niet vanzelf, aldus Geert Corstens, president van de Hoge Raad. In een bondige en zeer toegankelijke studie beschrijft Corstens de rechtsstaat. Het is niet zo moeilijk ons voor te stellen hoe de wereld eruit ziet als het onafhankelijke oordeel van de rechter niet wordt gevolgd. Dan ontstaat de meest primitieve toestand met het recht van de sterkste.

 

Onder democratische rechtstaat verstaan we een staat waarin de burgers hun leiders kiezen. De overheid is zelf ook aan het recht gebonden en draagt ertoe bij dat burgers het recht respecteren. De rechtstaat steunt op de burgers zelf. Zij kiezen hun leiders die de toegang tot de rechter wel of niet willen afknijpen. Aldus Geert Corstens in De rechtstaat moet je leren; de president van de Hoge Raad over de rol van de rechter.

 

Het betoog van Corstens is helder. Hij mijdt geen heikele onderwerpen. Zo laat hij zien dat een democratie niet per definitie een rechtstaat is. Terwijl het omgekeerde – een rechtstaat zonder democratie – ook vrijwel ondenkbaar is. Premiers, presidenten en vorsten zijn allen onderworpen aan de wet. Ook vanuit economisch perspectief biedt een democratische rechtstaat het beste klimaat. ‘Equal justice under law’ staat op de gevel van het Amerikaanse Hooggerechtshof.

 

De bescherming van de fundamentele rechten van burgers is een cruciaal onderdeel van de rechtstaat. Ze dient ertoe burgers te beschermen tegen staatsmacht zodat je kunt leven in menselijke waardigheid. Dat geldt ongeacht ras, kleur, geslacht, taal, godsdienst, mening, afkomst welstand, geboorte of welke status dan ook. Deze mensenrechten zijn de basis voor wetgeving en beleid van overheden. Ze zijn de ruggengraat van onze beschaving, volgens Corstens. Een staat is er niet om de burgers dwars te zitten. En dat is een belangrijke constatering omdat we in deze tijd zien dat sommige machthebbers maatregelen (willen) nemen die in strijd zijn met de fundamenten van de rechtstaat. De staat is er dan niet meer voor de burgers.

 

Corstens gaat uitvoerig in op de wezenlijke functies van de rechter in een rechtstaat: geschillenbeslechting en bestraffing, rechtsbescherming en rechtsvorming. Vertrouwen, onafhankelijkheid en onpartijdigheid zijn bij deze functies absolute voorwaarden. Bij de rechter moet je terecht kunnen voor de waarborging van je rechten. Want de rechter is de mond waardoor de wetgever spreekt.

 

Ook zien we in de studie van Corstens aandacht voor de verhouding van de rechter tot de grondwet en het internationale recht. Het is niet de rechter die de inrichting van de staat en samenleving bepaalt. Dat is de wetgever. Om de scheiding van de machten compleet te maken gaat Corstens ook in op de verhouding van de rechter tot de uitvoerende macht. De rechter controleert als het ware het bestuur en daar is een bestuurder zich bewust van. De rechter toetst of in redelijkheid het bestuur tot een gekozen oplossing komt. De burger kan dus bezwaar aantekenen tegen een bestuursbesluit bij de betreffende instantie. En als hij wil kan hij zich tot de rechter wenden.

 

De prestatie van Corstens in De rechtstaat moet je leren; de president van de Hoge Raad over de rol van de rechter is dat hij zo beknopt en toegankelijk de essenties van de rechtstaat neerzet. De rechtstaat is immers voor ieder van ons van wezenlijk belang. ‘Op wereldschaal bekeken is onze rechtstaat echt een fantastische verworvenheid’, stelt Corstens in het afsluitende hoofdstuk vast. Daar kun je trots op zijn maar zelfgenoegzaamheid is ongepast. Altijd weer zijn er mensen die afbreuk willen doen aan de fundamenten van de rechtstaat.