Afgelopen eeuw zijn miljoenen mensen tijdens grootscheepse moordcampagnes uitgeroeid. Het absolute dieptepunt was de moorddadige Holocaust met haar industriële en bureaucratische uitroeiingsmachinerie. In "compartimenten van Vernietiging; over genocidale regimes en hun daders" analyseert Abram de Swaan hoe macht moordt en absolute macht absoluut moordt.

 

"Compartimenten van Vernietiging; over genocidale regimes en hun daders" van Abram de Swaan is een hoogtepunt in de vele onderzoekingen naar de schrijnendste dieptepunten van onze beschaving: genocides. Gepleegd door gewone mensen, zeggen we. Door genocidairs op die wijze te duiden komen we niet aan diepgaandere analyses. Het is dan slechts de 'banaliteit van het kwaad' die geldt. U en ik konden het immers ook hebben begaan. De Swaan voert ons naar fundamentelere analyses. De centrale vraag luidt: waarom gaan bepaalde regimes zich op onvoorstelbare wijze te buiten aan genocide en waarom moorden grote groepen mensen? De Swaan analyseert de verschillende genocidaire dieptepunten op macrosociologisch niveau (ingrijpende maatschappelijke transformaties), mesosociologisch (inrichting van instituties), microsociologisch (functionerende mensen binnen die instituties) en psychosociologisch niveau (persoonlijke achtergronden).

 

Mensen zijn altijd op zoek naar ideologieën en groepen waarmee zij zich kunnen identificeren. Zo vormen zich compartimenten van dorpen, steden, regio's en naties; maar ook van klasse, geloof en andere levenssferen. Tegelijk onderscheiden zij zich van compartimenten die niet tot de 'bevoorrechten' behoren. Het is een dichotomie van 'wij-Herrenvolk' en 'zij-Untermenschen', stelt De Swaan. De in de loop van de tijd geconstrueerde compartimentalisatie van identificatie met de eigen groep en desidentificatie met het verafschuwde compartiment kan sterker worden. De geoormerkte doelgroep gaat dan behoren tot het compartiment van een onreine en onzuivere 'rattensoort'. Ze worden letterlijk 'apart'gezet. De uitroeiing kan zich vervolgens voltrekken. Meestal in een ander compartiment dan de woonomgeving, 'hinter den Kulissen'. Daarmee wordt de schijn van beschaving hoog gehouden.

 

De vernietigingsmachine krijgt een eigen autonome werking in vier modaliteiten van genocide, volgens De Swaan. De eerste is de razernij van de overwinnaar. De legers zijn dan niet meer de vijand maar de uit te moorden burgers. Tien miljoen Congolezen op bevel van de Belgische koning. De tweede vorm is de uitroeiing door 'professionals' die hun beulswerken verrichten in daarvoor ingerichte ruimten, afgezonderd van de 'normale' bovenstroomse wereld. Zij zijn opgeleid door het regime dat haar heerschappij doet gelden. Stalin en Mao, Indonesische massamoorden van communisten. De derde modaliteit is de triomf van de verliezer. Net voor de terugtocht of overgave nog even de strategie van de verschroeide aarde toepassen. De uitroeiing van Armenen, 'Die Endlösung' door de nazi's en moordpartijen in Oost Pakistan of door de Rode Khmer. De lokale megapogroms ten slotte lijken zich te voltrekken onafhankelijk van een centrale regeringsmacht. Maar meestal worden ze gefaciliteerd. De wraak op Duitsers in Midden Europa, de moordpartijen in India en Pakistan na de onafhankelijkheid.

 

Zijn die moorden gepleegd op basis van 'Befehl ist Befehl' door niet denkende, willoze robotmensen? En waarom hebben genocidairs zo weinig berouw, schaamte of medelijden getoond? Zelfs niet bij dat meisje van zes dat na maanden het getto in Warschau verdwaasd uitrent en een Duitse militair omarmt? "Neersteken", zegt de commandant. Kennelijk is er bij genocidairs iets mis gegaan in hun mentalisatieproces: niet in staat in te voelen wat een ander voelt. Toch is niet sprake van psychopathische persoonlijkheden want in het privédomein switchen zij namelijk weer naar 'normaal' gedrag. Genocidairs zijn opgegroeid in autoritaire gezinssituaties, hebben hoge idealen van gehoorzaamheid aan meerderen en zijn diep loyaal aan kameraden en gezin. Zij hebben een extreme desidentificatie en morele onverschilligheid t.a.v. vreemdelingen en de uit te roeien doelgroep. Dan krijgt broos mededogen een gevolg in erosie van empathie. Een spoedcursus dysmentalisatie resulteert in het overdragen van het moreel kompas aan de commandant. Deze processen die starten met collectieve, onverschillige verwaarlozing monden uiteindelijk uit in massale uitroeiing.

 

Toch kun je niet een eenduidig daderprofiel ontwikkelen concludeert De Swaan. En dus blijven de ongemakkelijke vragen en hun ongemakkelijke antwoorden voortbestaan. "Zelfs een massamoordenaar is een persoon, een persoon die in veel opzichten anders is, verschillend zoals iedereen", besluit De Swaan zijn studie "Compartimenten van Vernietiging; over genocidale regimes en hun daders".

 

De Swaan heeft een uitstekende studie verricht naar genocidaire dieptepunten in de verschillende continenten op vier bestaansniveaus. Nergens laat hij zich verleiden om waarschuwingen af te geven en alert te zijn in deze tijd. Terecht wordt dat aan de lezer overgelaten. "Compartimenten van Vernietiging; over genocidale regimes en hun daders" is een aanrader voor iedereen die wil reflecteren op de meest barbaarse daden die groepen mensen hebben verricht en waardoor de beschavingsprocessen tot stilstand kwamen.