In een democratie slaapt
een totalitaire leider niet.
De Franse hoogleraar politieke filosofie en activist Claude Lefort (1924-2010) waarschuwt democratieën: “het totalitarisme herleiden tot het verleden koestert de illusie dat we beschermd zijn tegen gebeurtenissen die de fundamenten van onze samenleving onderuit kunnen halen”. Waakzaamheid en weerbaarheid zijn nodig om te voorkomen dat het totalitarisme toeslaat. Daarmee is de studie van prof. dr. Donald Loose (2024) De lege plaats van de macht; Claude Lefort over democratie & de totalitaire verleiding juist nu een zeer belangwekkend boek. De democratie staat namelijk in een aantal landen onder druk.
| Voor het eerst gepubliceerd in Boekenkrant (voorheen Bazarow) - 15 juni, 2025 |
Democratie
Democratie is nooit af maar is altijd in wording (‘in statu nascendi’) om zichzelf te verbeteren. Kunnen de burgers daarmee leven; blijft democratie overeind terwijl de bakens van zekerheid altijd in een democratische maatschappij onder druk staan? Want dát is de kern van democratie: er is altijd sprake van een radicale onbepaaldheid als het gaat om de grondslagen van de macht, de wet en het weten. Wat eenmaal is besloten in een democratie, geldt nooit definitief. Ook vraagt het democratische systeem om tolerantie voor andere perspectieven die voortkomen vanuit andere ideologieën. Tolerantie betekent niet dat iedereen het altijd met elkaar eens is. Het is vooral ‘dialogiseren’ om elkaar te beïnvloeden op grond van die verschillende perspectieven, waarden en standpunten.
Een diversiteit aan perspectieven, waarden en strevingen is dus eigen aan de democratische samenlevingen. Daarom groeperen mensen zich in bijvoorbeeld actiegroepen en politieke partijen die onderling verschillen als het gaat over de ‘ideale samenleving’. Democratische verkiezingen leiden tot slechts een tijdelijke invulling van de machtszetel en dus niet tot een voor eeuwig geldende maatschappelijke orde. In een democratische staatsvorm is de macht nooit permanent van één persoon; het gaat altijd om een tijdelijke bezetting van de macht. Lefort duidt dat symbolisch aan als een ‘lege plaats van de macht’. Dit is een elementair grondprincipe van de democratie. Een ander grondprincipe: instituties bieden een tegenwicht aan de politieke machtscentra (de rekenkamers, de vrije pers, e.d.). Zij controleren de macht en geven adviezen en waarschuwingen.
Democratie en staatsburgerschap
Een symbolisch lege plaats van de macht, maar in de politieke werkelijkheid is die macht wel aanwijsbaar op basis van duidelijke omschrijvingen. Want de samenleving heeft de lege plaats van de macht geconstrueerd als een gezaghebbend instituut op grond van overstijgende waarden en normen. De politieke macht behoort de kritische bevragingen nooit als een last te ervaren; de instituties hebben daartoe het recht. Deze democratische instellingen zijn dus een noodzakelijke (maar niet voldoende) voorwaarde voor een democratische staatsvorm. Want er is meer nodig om de lege plaats van de macht te controleren. Namelijk alertheid, betrokkenheid en participatie van waakzame burgers op grond van hun staatsburgerschap want iedereen is belanghebbende als het gaat om de democratie. Mede door die bevragingen zijn de fundamenten van de wet, de macht, de kennis en de sociale relaties voortdurend ter discussie.
Eigen aan democratische stelsels is dat een democratie zichzelf laat bevragen ten aanzien van haar legitimiteit: politici moeten verantwoording afleggen over hun beleidsintenties en -realisatie. Volgens Lefort is daarom een democratisch regime gekenmerkt door vrijheid én een filosofisch bevragen om die democratie zelf blijvend te vitaliseren. Dat is niet alleen voorbehouden aan het parlement en de andere democratische instituties, zoals de Raad van State, de vrije pers, e.d. Democratie is volgens Lefort niet uitsluitend een staatsvorm met haar nadruk op instituties maar vooral een maatschappijvorm. Daar kom ik straks op terug.
Totalitarisme
Democratie is met haar lege plaats van de macht een regime dat veel vraagt van de burgers: leven met onbepaaldheden en je eigen onzekerheid daarbij; een tolerante opstelling bij een diversiteit aan partij ideologieën die allemaal hun gelijk claimen. Sommige burgers roepen om een (populistische) autoritaire leider die ‘gewoon’ één identiteit smeedt, het stelsel van politieke partijen opheft; en recht, macht en kennis herenigt als verlengstuk van zijn eigen wil. Weg met de maatschappelijke verdeeldheid, het gedoe van de parlementaire oppositie en de diversiteit. Stop met dat ‘nepparlement’ en die zogenaamde onafhankelijkheid van de rechtsstaat. Rechters moeten de ‘luitenants’ worden van de autocraat. En als we toch opruimen: weg met de blokkerende instituties die alleen maar de besluitvorming vertragen.
Dat is de totalitaire verleiding die de populist als hapklare brok voorspiegelt: één volk, één staat en één identiteit. Van de ‘zwijgende meerderheid’ maakt hij dankbaar gebruik, ‘want het hele volk wil wat ik wil’. Waar bij een democratie de macht ligt bij de burgers, ligt bij het totalitarisme de macht bij de leider die doet wat het volk zogenaamd vindt. Maar namens het hele volk spreken en handelen kan een totalitaire leider in werkelijkheid nooit want een bevolking is per definitie altijd verdeeld. Dat zie je als een revolutionaire ingreep de autoritaire leider verdrijft en er een einde komt aan zijn totalitarisme. De verschillende perspectieven, ideologische utopieën en waarden waren er kennelijk ook al onder zijn regime, maar toen ondergronds, aldus Lefort.
Aan de macht via de legitieme, democratische weg
De totalitaire leider verschaft zichzelf een legitieme basis, omdat hij (vaak) via democratische verkiezingen aan de macht komt. Vervolgens breekt hij het democratisch stelsel van binnenuit af (Levitsky, S. and D. Ziblatt, 2019). De autoritaire machtsstructuur van de leider zal obsessief en overal aanwezig zijn als een alles bepalend raderwerk. De ontwikkelingen in de Verenigde Staten en Hongarije (en niet alleen daar) laten zich hierin plaatsen. De burgers waren niet waakzaam genoeg met als gevolg: een beperking van de collectieve vrijheid. Die collectieve vrijheid is gekoppeld aan ieders recht op zijn individuele vrijheid en zijn bescherming tegen machtsmisbruik en nepotisme. Als we wel waakzaam zijn, merken we aan de woorden die sommige kandidaten gebruiken tijdens de verkiezingscampagnes dat er gevaar kan dreigen als die betreffende persoon de machtszetel gaat vervullen.
Het komt dus aan op waakzaam staatsburgerschap waarin burgers hun verantwoordelijkheid voelen en nemen om ervoor te zorgen dat de collectieve vrijheid en het onafhankelijke rechtssysteem gewaarborgd blijven. Op die manier is democratie dé bestaansgrond tegen totalitarisme (‘ratio essendi’). Die waakzaamheid is het waard want totalitarisme is het absolute tegendeel van democratie. Het laat geen enkele ruimte voor bevragingen over legitimiteit, rechten en moraal, aldus Lefort. Totalitarisme is geen natuurverschijnsel of een toevallige ontwikkeling van de loop van de geschiedenis. Het is een gevolg van het niet kunnen omgaan met onzekerheid en een gebrek aan waakzaamheid in een democratische cultuur. Daarmee komen we bij een essentiële stellingname van Lefort: democratie is vooral een maatschappijvorm en niet alleen maar een staatsvorm.
Democratie als maatschappijvorm en staatsvorm
In een democratie als maatschappijvorm gelden democratische principes in zoveel mogelijk levenssferen. Dan kun je spreken van een democratische landscultuur. Ik neem werkorganisaties als voorbeeld: gelden daar ook de democratische principes? Mintzberg zegt; “If democracy is to have real meaning, it must extend to the organizations where most of us function every day”. Hebben medewerkers invloed op het leiderschapsprofiel bij een vacature voor de Raad van Bestuur? Zijn zij betrokken bij de selectie van kandidaten? En hoe zit het met een democratische bevragingscultuur in de afdelingen zodat leidinggevenden zich verantwoorden over hun beleid, macht en sociale omgang? Als je werkorganisaties democratisch inricht, versterk je de democratische landscultuur. Piketty schreef in 2020 (Hoofdstuk 11) dat we in het Scandinavische en Rijnlandse model goed op weg zijn naar organisatiedemocratie, maar dat de verdere verspreiding over Europa niet snel verloopt. Hoe staat het er nu voor, vraag je je dan af.
Verdere verdieping
Prof. dr. Donald Loose presenteert democratie en totalitarisme als de kernbestanddelen in De lege plaats van de macht; Claude Lefort over democratie & de totalitaire verleiding. Zeer interessant zijn ook zijn hoofdstukken over fenomenologie, representatie, symbolisme en ideologieën. Zij geven een filosofische en antropologische onderbouwing aan de kernbestanddelen. Ook presenteert hij interessante voorbeelden over de Franse en Amerikaanse Revolutie en maakt hij vergelijkingen tussen de communistische en de fascistische totalitaire ideologieën. Hij treedt geregeld in debat met de studies van o.a.: Alexis de Tocqueville, Marcel Gauchet en Hannah Arendt.
De boeken bij deze recensie:
Levitsky, S. and D. Ziblatt (2019). How Democracies Die. Penguin Random House, New York.
Mintzberg, H. (2004: 143). Managers not MBA; A hard look at the soft practice of managing and management development. Pearson Education: Harlow.
Piketty, T. (2020). Kapitaal en Ideologie, hoofdstuk 11 Sociaaldemocratische samenlevingen: onvolmaakte gelijkheid. De Geus, Amsterdam.
