Als de grondwet maar een papiertje wordt

Steven Levitsky and Daniel Ziblatt verrichtten een studie naar de teloorgang van democratieën verricht. Hun boek How Democracies Die is vertaald in meer dan 30 talen. Zij zijn beiden Harvard professoren in de politicologie. Levitsky is gespecialiseerd in democratie en autoritair leiderschap; politieke partijen en zwakke en sterke instituties. De specialisaties van Ziblatt omvatten democratie en de geschiedenis van politieke economie. In How Democracies Die analyseren zij enkele regeringsleiders die de democratische principes en waarden zoals beschreven in de grondwet van hun eigen land ondermijnen.

Het boek is uit 2019 maar de argumentatie en voorbeelden zijn nog steeds actueel. Natuurlijk eindigen democratieën ook door revolutionaire, militaire staatsgrepen maar het meest door destructieve processen van binnenuit door de eigen presidenten of premiers. Zij zijn door verkiezingen aan de macht gekomen maar breken geleidelijk de democratische principes, waarden, systemen, instituties en processen af waarmee zij zelf aan de macht zijn gekomen.

Levitsky en Ziblatt analyseren het antidemocratische gedachtengoed en handelen van de regeringsleiders in Venezuela, Georgië, Hongarije, Nicaragua, Peru, de Filippijnen, Rusland, Polen, Turkije, Ukraine; en in Duitsland en Italië vóór de Tweede Wereldoorlog. Deze leiders onderschrijven en ondersteunen niet meer de ongeschreven normen die behoren bij de bepalingen in de grondwet van het bettreffende land. Hun destructieve handelswijze komt vooral tot uiting in de debatten met democratisch gezinde leden van de oppositie. Levitsky en Ziblatt concluderen dan ook dat de geschiedenis zich niet zo zeer herhaalt maar juist “rhymes in these leaders’ behavior”. 

Het belang van de poortwachtersfunctie van politieke partijen
Vaak hoor en lees je dat de burgers zelf volgens de democratische waarden moeten leven. En dat zij waakzaam moeten blijven bij het handelen van hun regeringsleiders. Op die manier blijven de democratische principes in veilige handen. Maar de auteurs van How Democracies Die sluiten zich niet aan bij die visie. Burgers kunnen niet direct bepalen of de regering blijft regeren volgens de democratische principes gedurende een regeerperiode. Het komt erop aan dat de politieke partijen de democratische poortwachters zijn en blijven. Zij bepalen wie zich kan nomineren.

Levitsky and Ziblatt presenteren enkele positieve historische voorbeelden waar de politieke partijen jaren lang elkaars opponent waren maar er altijd weer in slaagden een regeringscoalitie te vormen vanwege het landsbelang. Het alternatief was anders dat een kandidaat van de andere partij was geweigerd om deel te nemen in een dergelijke coalitie. Dat zou betekenen dat de legitimiteit van politieke tegenstanders, gefundeerd in democratische principes, genegeerd wordt. Gewelddadigheid gaat het dan winnen van het democratisch debat. In de Verenigde Staten hebben de beide politieke partijen tot 2016 een indrukwekkende positieve staat van dienst opgebouwd als het gaat om hun poortwachtersfunctie. Zij nomineerden alleen kandidaten die in hun diepste genen democraat zijn.

De gevolgen van een verwaarloosde poortwachtersfunctie
Door die poortwachtersfunctie konden extremisten in de VS het presidentschap niet veroveren. Ofschoon zich best wel individuen zonder enige affiniteit met democratie aandienden bij de politieke partijen. Een voorbeeld was Henry Ford, populair omdat hij een arme boerenzoon was die zich uiteindelijk opwerkte als ‘selfmade man’. De partij blokkeerde zijn nominatie om mee te doen in de race voor het presidentschap. Want hij haatte bankiers, joden, vrouwen, communisten; en hij was onderscheiden door Adolf Hitler met het Grootkruis van de Duitse adelaar. Dit is een voorbeeld van de sterke poortwachtersfunctie van de partijen om dit soort demagogen te weren van het presidentiële ambt.

Maar hoe is de werkelijkheid nu? Een dominante vraag die zich aandient volgens de beide auteurs: zijn de huidige voorverkiezingen in de partijen niet té democratisch als die poortwachtersfunctie steeds zwakker wordt. Levitsky en Ziblatt beargumenteren dat na 2016 in de VS de poort openstond voor populistische buitenstaanders om zich te kandideren, zelfs zonder enige politieke ervaring. En dan doelen zij op Trump die zijn partijregistratie verschillende keren opportunistisch had veranderd en zelfs bijdroeg aan de campagne van Hilary Clinton voor de Senaat. Net zoals Nixon toonde Trump een zeer zwakke toewijding aan de grondwet (“is slechts een papier”) en democratische waarden en normen. De partij had dus gefaald in zijn poortwachtersrol.

Democratie kan niet zonder tolerantie en verdraagzaamheid
Levitsky en Ziblatt stellen zich ook de vraag of de grondwettelijke waarborg voldoende is om een democratie veilig te stellen. Hun antwoord is nee, want een grondwet leidt altijd tot tegenstrijdige interpretaties. De Amerikaanse grondwet geeft geen gedetailleerde informatie over de uitoefening van de rol van de president. Het presidentschap is dus een machtig maar potentieel ook een dominant instituut dat op ondemocratische wijze kan worden uitgeoefend. Er zijn t.a.v. het presidentschap geen normatieve grenzen gesteld in de grondwet. Daarom handelde Trump vaak met ‘executive orders’, proclamaties, richtlijnen, memoranda en decreten als een ‘keizerlijke president’.

Het onderliggende probleem in de VS is dat wederzijdse tolerantie en verdraagzaamheid zwak zijn ontwikkeld in de politiek. Dat is de reden waarom democratische principes, waarden en normen zich moeilijk vestigen in de politiek. Het proces van ‘normerosie’ begon al voor Trump in de jaren zeventig met de republikeinse voorzitter van het Huis van Afgevaardigden, New Gingrich. Voor Gingrich betekende politiek gewoon oorlog voeren om een meerderheid te krijgen. Hij gebruikte woorden als zielig, ziek, bizar, verraad, verrader, vijand van het patriotisme en van de familiewaarden.

Het optreden van Ginrich vormde daarmee in de VS dé aardverschuiving in de politiek in de jaren zeventig. Want voor hem laat deze ‘oorlogsvoering’ geen gemeenschappelijke basis of compromis met de andere partij als ‘vijand’ toe. Trump is dus niet zo afwijkend voor zijn eigen Republikeinse Partij. Vandaar dat Levitsky en Ziblatt concluderen dat onder het leiderschap van Trump de Verenigde Staten van Amerika niet langer de promotor van democratie in de wereld zijn. De Verenigde Staten zijn immers niet langer een democratisch rolmodel voor andere landen.

De waarde van How Democracies Die
Docenten in het hoger onderwijs zullen How Democracies Die als een zeer nuttige aanvulling beschouwen bij het onderwijs aan hun studenten over de democratische rechtsstaat. De analyses en argumentaties zijn bijzonder scherp. Voor politieke partijen en voor geëngageerde burgers biedt het boek veel houvast om zich blijvend in te zetten voor democratie. Bestuurders en politici kunnen zich spiegelen aan de voorbeelden die Steven Levitsky and Daniel Ziblatt presenteren. De afbouw van democratie begint met kleine stappen in een evolutionair proces van binnenuit. Kleine stappen die als er geen interventies volgen, eindigen in het afsterven van democratie.