De Nederlandse eigenheid als voorbeeld voor andere landen

Decentrale structurering en processen
Onder redactie van emeritus hoogleraar Gabriël van den Brink presenteert Ethos, een centrum voor multidisciplinair filosofisch onderzoek, onderwijs en debat van de Vrije Universiteit in Amsterdam de studie Waartoe is Nederland op aarde? De hoofdstukken die een terugblik presenteren op de historische ontwikkeling van Nederland en de basis vormen van onze identiteit zijn bijzonder boeiend. Nederland was in de 17e eeuw de belangrijkste overheersende economische mogendheid, ondersteund door een sterke militaire macht. In de steden waren de gilden niet alleen betrokken bij arbeid maar ook bij sociale voorzieningen en de lokale en landelijke politiek. De Staten Generaal regelden buitenlandse betrekkingen en defensie. De echte macht lag dus vooral bij de zeven soevereine gewesten en de steden. Nederland had daarom als karakteristiek een bottom-up politieke staatsinrichting om de innovatiedruk en handelsgeest te faciliteren. De Nederlanders hebben toen dus al veel ervaring opgedaan met decentralisatie, innovatie en marktwerking.

Eén van  de auteurs laat in deze studie zien dat het in de loop van de historie maatschappelijk gevormde middenveld (de ‘civil society’) een zeer belangrijk aspect is geweest voor de ontwikkeling van Nederland. Ons land wijkt daarin af van de meeste andere Europese culturen. Als er sprake is van vrijheid en gelijkheid kan een soeverein maatschappelijk middenveld zich ontwikkelen. Op die manier is Nederland op aarde om andere landen te helpen met de vorming van hun maatschappelijk middenveld. Dat betekent niet centraal georkestreerde directieven, maar juist decentrale initiatieven faciliteren en met elkaar in verbinding brengen in netwerk constellaties.

Tolerant polderen
Zeevaart en handel hebben al vroeg in Nederland een kosmopolitische, productieve rusteloosheid en individualistische mentaliteit voortgebracht. Maar de Nederlanders waren niet alleen zeevaarders. In het eigen land moesten zij ook omgaan met rivieren en polders. Dat deden zij op hun eigen karakteristieke manier want God schiep de wereld wel, maar Nederland is door de Nederlanders geschapen. Dus met elkaar op een polderende en egalitaire manier overleggen. Niet de adel was bepalend maar wel de burgermacht. Burgers gingen tolerant om met diversiteit en dus met andere perspectieven en waarden van andersdenkenden.

Maar zij hadden wel een afkeer van een centrale macht; soevereiniteit in eigen kring stond voorop. ‘Hard power’ (dreigen, sancties, politie- en militair optreden) mocht niet overheersen. ‘Soft power’ heeft de voorkeur: dus ideeën ontwikkelen en uitwisselen, overleggen met elkaar, emoties laten blijken en instituties ontwikkelen. De Nederlandse expertise met de inzet van soft power in een vloeiende samenleving kan belangrijk zijn op het wereldtoneel. Ook heeft Nederland historisch gezien een grote expertise in de toepassing van internationaal recht en mede daardoor hoe je als betrouwbare partner scheidsrechter kunt zijn bij conflicten in de wereld. Als in ons land burger initiatieven met betrekking tot ‘de groene wending’ nog meer toenemen kan Nederland zich in de komende jaren presenteren als voorbeeld. Om dit als ‘exportartikel’ te brengen moet Nederland er nu nog wel een paar tandjes bijzetten.

Ethos levert met haar uitgave waartoe Nederland op aarde is een bijdrage aan wat ons land kan betekenen voor andere landen. Heel goed dat deze studie de in de loop van haar historie ontwikkelde Nederlandse identiteit doorgrondt. Een aantal auteurs relateert die identiteitskenmerken aan hetgeen waar we goed in zijn. Tussen de hoofdstukken zijn interviews opgenomen met een ruime diversiteit aan deskundigen. Ethos wil met dit boek een aanzet geven tot debat en daartoe is dit boek een goede aanleiding. Dan kunnen we denken aan politici, aan werkcolleges in het hoger onderwijs maar ook uiteraard aan geïnteresseerde burgers.

Wat andere landen van ‘het Nederlandse model’ kunnen leren en overnemen blijft toch een lastige vraag. Want je praat over culturele karakteristieken die in de loop van de historie als onze eigenheid zijn ontwikkeld. Ze hebben zich als een ‘ingeslepen normaliteit’ in het denken en handelen gevestigd. Ingeslepen, maar dan wel als dynamisch begrip. Want een veranderende wereld vraagt erom die normaliteiten steeds weer bij te stellen. In die flexibiliteit en behendigheid schuilt het leerproces en het adaptieve vermogen van een cultuur. Of je dan dat Nederlandse model zo maar kunt overzetten naar andere culturen (bijvoorbeeld een centraal geleid land als Frankrijk) is een kernvraag die in een epiloog meer verdieping mocht krijgen.