Revitaliserend onderhoud van de democratische rechtstaat is nodig, stelt Ernst Hirsch Ballin in zijn studie Waakzaam burgerschap. Het vertrouwen in de grondslagen van de democratie en de rechtstaat neemt af. Dit zijn de gevolgen van toenemend populisme en een verharding van de samenleving door het economisch liberalisme. Ook het staatsbestel dat zichzelf in diskrediet bracht draagt hiertoe bij.

Emeritus hoogleraar Ernst Hirsch Ballin analyseert in zijn studie Waakzaam burgerschap; vertrouwen in democratie en rechtstaat herwinnen de gevaren die onze samenleving ondergaat als betrokkenheid en waakzaamheid van de burgers afnemen. De bevochte vrijheden mogen niet het einddoel zijn voor burgers. Vrijheid behoort immers gekoppeld te zijn aan solidariteit met en verantwoordelijkheid voor de democratische rechtsstaat. Zo niet dan krijgen we te maken met een fragiele samenleving.

Betrokken burgers moeten samen met deskundigen in publieke functies de grondslagen van de democratische rechtstaat versterken. Dit herbronningsproces vindt op die manier volgens Hirsch Ballin ‘uphill’ plaats om sturing te geven aan ideële en sociaal economische waarden. Gebrek aan waakzaamheid van burgers is destructief voor dit proces want de democratische rechtstaat is geen tot in de eeuwigheid onwrikbaar gegeven.

Ook alertheid t.a.v. de overheid blijft noodzakelijk zodat mensen niet achtergesteld, weggezet of uitgesloten worden. Hirsch Ballin doelt hier op de door de Belastingdienst gehanteerde ‘big data’ waarbij waarschijnlijkheden de status kregen van feitelijke waarheden. Waakzaamheid geldt volgens Hirsch Ballin dus niet alleen voor extreem rechtse bewegingen die de democratische waarden afwijzen. En waakzaamheid behoort ook te gelden waar het gaat om het toepassen door onze eigen overheidsorganen van de harde mechanismen van het economisch liberalisme. We kunnen hierbij niet alleen vertrouwen op de grondwet.

Vooral een democratische ethos moet zich ontwikkelen op basis van een breed draagvlak voor waakzaamheid, ongeacht de pluriforme verankeringen in de verschillende religies en levensovertuigingen. Dat impliceert dus de erkenning van en solidariteit met de anderen als ‘seeing us in them’. Gedreven vanuit een democratisch ethos voorkomen burgers dan bijvoorbeeld dat het financiële systeem zich ten tijde van het neoliberalisme plaatste buiten het sociaal cultureel domein. Hirsch Ballin citeert instemmend de Duitse rechtsfilosoof Böckenförde: het is noodzakelijk de combinatie van ‘Ethosbestände und Grundeinstellungen’ centraal te stellen in het onderwijs. Het beoogde doel daarvan: de principes door te laten werken in de dagelijkse omgang met elkaar als gelijkwaardige burgers, ook in de volgende generaties.

Burgers zijn op die manier aan te spreken op verantwoordelijkheid voor zichzelf maar dus ook op hun verantwoordelijkheid voor anderen en voor hun inzet voor de gezamenlijke toekomst als samenleving. Bij deze stellingname baseert Hirsch Ballin zich niet alleen op staatsrechtgeleerden maar ook op enkele sociologen en filosofen. Hij voelt zich geïnspireerd door de Franse filosoof Levinas. Diens denken over verantwoordelijkheid voor de ander vertaalt hij door als de rechten van de mens te bezien als de rechten vanuit het perspectief van de ander. En die ander kunnen wij ook zelf zijn.

Waarop is de staat aan te spreken? Op het feit dat de staat er is voor alle burgers en niet omgekeerd. De oriëntatie van de staat behoort vooral op de toekomst gericht zijn. Dat is dé uitdaging voor het huidige politieke landschap waarin nu vooral de korte termijn, de eigen partijbelangen en de wensenlijstjes van de burgers dominant zijn.

Rechtszekerheid en transparantie zijn de formele kenmerken bij het denken over de rechtstaat. Daarnaast gelden de ‘klassieke’ op mensen gerichte waarden: bescherming van burgers en hun vrijheidsrechten t.a.v. godsdienst, levensovertuiging, meningsuiting, betoging; en vereniging en vergadering. Hirsch Ballin voegt hier aan toe de persoonlijke en maatschappelijke ontwikkelingen die spelen rond onderwijs, migratie, armoedebestrijding en het klimaat.

Ernst Hirsch Ballin concludeert dat de inzet van alleen een juridisch instrumentalisme onvoldoende is om waakzaam burgerschap te herwinnen. Vandaar zijn stellingname dat vertrouwen een belangrijkere plaats inneemt dan controle bij de processen van rechtsvorming. Hij ziet een belangrijke rol voor institutionele en maatschappelijke tegenwichten. Deze zijn noodzakelijk om een democratie vitaal te houden. Maar ze zijn niet voldoende. Vooral een normatieve spiegel vanuit een waakzaam democratisch ethos zet aan tot kritische reflectie op het functioneren van de democratie en voorkomt zelfgenoegzaamheid zo veel mogelijk.

De in de democratische rechtstaat geïnteresseerde burger heeft veel baat bij de studie van Waakzaam burgerschap. Voor politici en bestuurders biedt zijn boek veel stof tot diepgaande reflectie. Waakzaam burgerschap; vertrouwen in democratie en rechtstaat herwinnen is een belangrijk boek in het curriculum van het hoger onderwijs.