Een nar siert de cover van het boek "De interne veranderaar". En dat is niet toevallig. De auteurs maken in hun boek de vergelijking tussen het theater en organisaties. 'We spelen immers de gehele dag toneel', concluderen adviseurs Peter van den Boom en Peter de Roode. 'We acteren beter dan we zelf beseffen.' Een interview over het dagelijkse theater in organisaties en vier interventierollen.

Peter van den Boom: Ik heb eens een artikel geschreven over de spelende mens. Op basis van het boek Homo Ludens van Johan Huizinga. Het was me opgevallen dat organisaties eigenlijk ook theaters zijn van spelende mensen. 'We acteren beter dan we zelf beseffen', stelde de sociaal wetenschapper Erving Goffman al. Van hoog tot laag spelen we dagelijks rollen. We hebben het over missies en visies, operational excellence.... Maar in de praktijk roddelen we vooral bij het kopieerapparaat of bij de koffieautomaat over wat er allemaal niet deugt. Ik liet Peter de Roode het artikel becommentariëren. Hij was zo enthousiast over de metafoor van het theater dat we er een boek van hebben gemaakt en theaterworkshops gaan ontwikkelen. De metafoor van het theater blijkt sterk. Mensen hebben opeens op het netvlies dat ze zitten te kijken naar een opvoering van klucht of een blijspel in plaats van een serieus stuk. Lees: goed bedrijf met goede missie.

 

Peter de Roode. Op papier staat het zo mooi: we zijn als bedrijf 'klantgericht'. Maar als de directeur om vijf uur naar buiten kijkt, als toeschouwer in het theater, ziet hij iedereen heel snel in de auto springen om op tijd naar huis te gaan. Hoezo klantgericht? In die zin is het inderdaad een treurig vergelijk. Anderzijds: kennelijk hebben mensen het nodig om een spel te spelen in hun dagelijkse leven. Het is een soort verdedigingsmechanisme. Mensen hebben het nodig om over de CEO te roddelen en te zeggen dat de strategie niet deugt. We zeggen als auteurs van dit boek ook niet dat je helemaal afkomt van het spelen van een spel. Nul hoeft niet, maar je kunt wel zorgen dat, zoals de ondertitel zegt, ambities en beleving dichter bij elkaar komen. Met de theatermetafoor kun je heel goed bewustwording in een organisatie creëren. Ik heb dat onder meer bij de Rabobank samen met Rob van Es gedaan. Er bleek onder meer dat je heel goed onder- en bovenstromen inzichtelijk kunt maken met de metafoor van het theater.

 

Peter van den Boom. De eerste is de rol van toeschouwer. Ga nu eens alleen observeren, kijken en luisteren. Net als in het theater. Blijf even wat langer treuzelen bij het koffieapparaat om te horen waar mensen het over hebben. In een volgende fase kun je als interne veranderaar als coach optreden. Souffleer eens wat vragen en kijk hoe mensen daar mee omgaan. Derde rol is die van de nar. Ga een stap te verder. Confronteer, wees spelbreker. De laatste rol is die van concretiseerder. Daarin ga je veel meer problemen echt aanpakken. Wie is die interne veranderaar? Moet je hem kunnen aanwijzen? Of is het een soort externe mystery shopper? Peter de Roode: We hebben bewust gekozen voor een interne veranderaar. Een externe adviseur ziet juist niet het theater waarin mensen dagelijks een rol spelen omdat hij het speelveld en de mensen niet kent. De interne veranderaar zal vaak een leidinggevende zijn die ambitie en beleving dichter bij elkaar wil brengen. Als toeschouwer kan hij dat nog anoniem doen. In de andere drie rollen zal hij of zij zichzelf wel meer laten zien.

 

Peter van den Boom: Er is prachtig managementjargon, maar die woorden beklijven vaak niet. Bij een theater heeft iedereen direct op het netvlies wat er echt speelt. Het is heel beeldend, waardoor mensen vaak direct veel beter snappen hoe mensen in de organisatie opereren. Mensen werken vaak in een vast patroon. Dat patroon wordt hun repertoire, het zijn redeneerpatronen. Ze zeggen niet wat ze denken. Er zijn heel veel acteertalenten binnen organisaties. De metafoor van het theater brengt dat prachtig over de bühne. Wie speelt de hoofdrol, wie acteren backstage? Wie is er tegen de hoofdrolspeler, wie de intrigant? Het Tv-programma Kijken in de ziel van Coen Verbraak liet een arts zien die een medische fout had gemaakt. Bleek dat ze intern allemaal veel te lief voor elkaar waren.

 

Peter de Roode: Ik paste die eens toe bij een franchiser die lean moest introduceren van het retailbedrijf. De franchiser klaagde alleen maar over het hoofdkantoor. In plaats van over de nieuwe strategie van lean te gaan praten, zei ik in mijn rol als nar: 'Goed, dan skippen we dat en kom ik af en toe alleen langs om wat roddels uit te wisselen.' Nou, dat was ook weer niet de bedoeling. Door een stap verder te gaan dan gebruikelijk, spelbreker te zijn, kun je mensen op een ander pad brengen. Deze man kende duidelijk zijn rol niet.

 

Peter de Roode: Voordat we het boek schreven, heb ik aan heel wat mensen die mijn trainingen volgden gevraagd: herkennen jullie dit nu? Spelen we vooral spelletjes met elkaar? Iedereen zei er 'ja'. (Peter van den Boom in antwoord op diezelfde vraag:) Je kunt de metafoor in een de vorm van een theater echt in elk willekeurig bedrijf toepassen. De uitdaging om het spelgedrag te zien, is denk ik nog belangrijker dan de invulling; hoe gaan we het oplossen. Zoals Cruyff zei: je gaat het pas zien als je het doorhebt. Met de interne veranderaar en de theatermetafoor ga je echt, letterlijk dus, zien wat er speelt in een organisatie. De theatermetafoor is een vorm van antropologisch observeren. Je bestudeert (bekijkt) de mens in al zijn aspecten.