Post-truth is volgens Oxford Dictonairies het internationale woord van het jaar. We kunnen het woord relateren aan de ‘woede-industrie’, ‘alternatieve feiten’ en ‘facts free democracy’ waar het niet meer gaat om feitelijke waarheden. Het gaat slechts om het manipuleren en mobiliseren van de mening van de massa. Volgens Socrates moeten wij ons niet teveel bekommeren om de mening van de massa. Maar hoe verhoudt die uitspraak zich tot onze idealen over democratie? In Waarheid en democratie van Consoli en Tinneveld (red.) gaan enkele auteurs in op dit spanningsveld. 

 

Waarheid is niet van belang bij nieuwsmedia als ‘leuk, pakkend, spannend en schokkend nieuws’ belangrijker is dan feiten. Alleen de eigen verkoop- en kijkcijfers gelden. Op de social media komt geregeld een lawine van verzinsels over ons heen. Wij-zij frames zetten groepen mensen soms beschamend weg. Ook regeringen verdraaien soms feitelijke gebeurtenissen en wetenschappelijke feiten tot hapklare brokken. De verschillende auteurs die meewerken aan Waarheid en democratie van 

Consoli en Tinneveld (red.) analyseren de moeizame relatie tussen beide begrippen. Waarheid (objectieve overeenstemming tussen denken en wat ‘echt’ speelt), waarachtigheid (subjectieve oprechtheid en waarheidsgetrouw handelen) en juistheid (de intersubjectieve overeenstemming tussen wensen en feiten) zijn de pijlers voor de democratische, politieke en juridische orde.

 

Van den Brink vraagt zich af waarom waarheid onder druk staat. Hij opent zijn bijdrage met Jezus die zegt dat hij is gekomen om van waarheid te getuigen. En Pilatus vraagt ‘maar wat is waarheid?’ Om waarheid te spreken moet je het eigen oordeel opschorten. Lastig als waarheid op waardeoordelen is gebaseerd. Dat geldt vooral als ideologische aspecten spelen. In de politiek en levensbeschouwing met een brede diversiteit van waarden, strevingen en veelal strijdige, elkaar uitsluitende waarheden.

Zij roepen cognitief en normatief botsende standpunten op. Ook is waarheid aan erosie onderhevig door populisten die de liberale vrijheid van pluriformiteit wegdrukken. Populisten zetten mensen die een onderscheid maken tussen mening en feitelijke waarheid weg als de elite. Populisten botsen met rechtspraak, willen rechters naar hun hand zetten of ontkennen de legitieme basis van de rechtspraak.

 

Van Stokkom bouwt in zijn bijdrage voort op Hannah Arendt. De taal van leugens en laster plaatst gedeelde communicatie in een samenleving op een zijspoor. En als je mensen aanspoort om elkaar niet vijandig toe te spreken, krijg je het verwijt van inmenging in iemands vrijheid van meningsuiting. Net zoals commerciële producten worden opinies, claims en frases klaar gemaakt voor massaconsumptie en massamanipulatie. De massa massaal mobiliseren door emotiemarketing zodat zij in een bepaald gedachtegoed gelooft. ‘Tabloidization’ is het overkoepelend begrip volgens Van Stokkom voor schandaalmedia zoals Fox en The Sun. Mensen houden van massa-entertainment en dus kun je massa-infotainment er ook wel in krijgen. De burger is dan slechts een object in een instrumentale relatie waar het gaat om ‘georganiseerd liegen’.

 

Becker haalt Mill aan die de stelling verdedigt dat een uitspraak nooit als waar gefixeerd mag worden. Een intens debat met anderen leidt tot het besef van betekenis van de eigen mening. Mill beschouwde conformisme van de massa als grootste bedreiging voor het debat. Discussiëren binnen de Öffentlichkeit is voor Habermas het hart van de democratie; een open gesprek over de inrichting van de samenleving. Kenmerkend moet zijn de ‘dwangloze dwang van het betere argument’. Daartoe gelden die drie claims: waarheid, waarachtigheid en juistheid. En dus juist niet almacht want dan vernietig je pluraliteit en dus het politieke proces in een democratie. Het gaat om het samenkomen van mensen als ontmoeting vanuit zorg voor de samenleving. Macht kan dus geen vervanging zijn voor het produceren van waarheid.

 

Van Zweerde werkt het functioneren van de begrippen waarheid, waarachtigheid en juistheid in een democratie uit. De spanningsrelatie tussen waarheid en democratie is onvermijdelijk maar moeten we ook positief waarderen. Een liberaal-democratische rechtsstaat moet volgens Van Zweerde enige taaiheid en veerkrachtigheid hebben. Maar zij kan wel averij oplopen. De rek kan er op een gegeven moment uit zijn en dat valt pas te constateren als het elastiek knapt. Een samenleving is ook volgens hem de uitkomst van interactieprocessen. In die interactie botsten mensen en dus is de uitkomst van een conflict altijd onafwendbaar. In een liberaal-democratische rechtsstaat met een representatief-democratisch systeem zijn er drie vormen van legitimatie. Ten eerste de liberale constitutie die het normatieve kader is. Als tweede de overdracht van soevereine macht aan volksvertegenwoordigers en ten slotte de bestuurlijke daad- en slagkracht van de staat en de overheidsapparaten.

 

Waarheid en democratie staat onder redactie van Consoli en Tinneveld en is een waardevol boek voor mensen die zich willen verdiepen in onze grondslag, de democratische rechtsstaat. Juist in deze tijd waar de woede-industrie met alternatieve feiten strooit en sommige regeringen een facts free democracy belijden is dat van belang. Zoals Hirsch Balin (2016) zegt in zijn boek Tegen de stroom: laat een samenleving nooit op zijn beloop.