De voortgaande modernisering, globalisering, meer of minder Europa, toenemende diversiteit en instabiele internationale machtsverhoudingen leiden tot herwaardering van wat eigen is aan Nederland. Maar het leidt ook tot de vraag: wat kan Nederland bieden of Waartoe is Nederland op aarde? Enkele wetenschappers die verbonden zijn aan Centrum Ethos van de Vrije Universiteit Amsterdam richten zich op deze vraag.

 

Onder redactie van Gabriël van den Brink presenteert Ethos, een centrum voor multidisciplinair filosofisch onderzoek, onderwijs en debat hun studie Waartoe is Nederland op aarde? De hoofdstukken met een terugblik op de historie zijn bijzonder boeiend. Nederland was in de 17e eeuw dé belangrijkste overheersende economische mogendheid met een ingrijpende militaire druk. De gilden in de steden waren niet alleen betrokken bij arbeid maar ook bij sociale voorzieningen en de lokale en landelijke politiek. De Staten Generaal regelden buitenlandse betrekkingen en defensie. Maar de macht lag vooral bij de zeven soevereine gewesten en de steden. Een bottom-up politieke staatsinrichting dus om de innovatiedruk en handelsgeest te faciliteren. Decentralisatie en marktwerking waren en zijn de Nederlanders niet vreemd.

 

Govert Buijs laat zien dat het in de loop van de historie maatschappelijk gevormde middenveld (de civil society) een zeer belangrijk aspect is voor de ontwikkeling van Nederland. Zij wijkt daarin af van andere Europese culturen. Indien er sprake is van vrijheid en gelijkheid kan een soeverein maatschappelijk middenveld zich ontwikkelen. Naar zijn idee is Nederland op aarde om de vorming van civil societies met haar niet georkestreerde initiatieven verder te verdiepen. Daarmee is Buijs duidelijk met de beantwoording van de vraag: waartoe is Nederland op aarde?

 

Haroon Sheikh zet het geopolitieke denken voort van de filosofen Ibn Khaldun, Montesquieu, Schmitt en Kaplan. Zeevaart en handel hebben al vroeg in Nederland een kosmopolitische, productieve rusteloosheid en individualistische mentaliteit voortgebracht. Maar de Nederlanders waren niet alleen zeevaarders. In het eigen land moesten zij ook omgaan met rivieren en polders – en dan wel op een polerende en egalitaire manier. Niet de adel was bepalend maar wel de disruptieve burgermacht. Mensen gingen tolerant om met andersdenkenden maar hadden afkeer van centrale macht. Hard power moet niet overheersen. Soft power heeft de voorkeur: ideeën, overleg, emoties, instituties en mentaliteiten.

 

Hoe ziet dan de toekomstige Nederlandse strategie eruit en kunnen andere landen daarvan leren? Bijvoorbeeld hoe wij in soft power in een dicht bevolkte delta leven als een veilige leefwereld. Maar ook onze grote affiniteit voor en expertise op het gebied van internationaal recht en mede daardoor hoe je als betrouwbare partner scheidsrechter kunt zijn. Nederland als 21e eeuws Rijnland met een verder te ontwikkelen ‘groene wending’ waar initiatieven voor nieuwe energiebronnen van onderop komen. Nederland als knooppunt van nieuwe stromen zoals digitaal en bancair maar ook als progressieve testmarkt, voortbouwend op diversiteit, tolerantie en een ‘open mind’. Deze strategische aspecten zijn niet top-down op te leggen.

 

Niet alle bijdragen geven een duidelijk antwoord op de vraag waartoe Nederland op aarde is. Dat is jammer want sommige hoofdstukken komen nu wat algemeen visionair over. Het afsluitende hoofdstuk doet daar wel een poging toe. Daar lezen we dat zich in het Nederlandse polderlandschap een egalitaire bottom-up bestaanswijze heeft ontwikkeld die enkele kernkwaliteiten bevat: veiligheid, vrijheid, gelijkheid, stoffelijkheid, individualisme maar ook zorgzaamheid en eerlijkheid.

 

Het Centrum Ethos heeft met haar uitgave Waartoe is Nederland op aarde een bijdrage geleverd aan het debat over de op haar historie voortbouwende Nederlandse identiteit. En een aanzet voor de vraag: wat kunnen andere landen en culturen daarvan leren of overnemen. De verschillende hoofdstukken belichten een ruime diversiteit aan perspectieven. Daarnaast zijn er tussen de hoofdstukken interviews met weer andere wetenschappers geplaatst. Ethos wil aanzetten tot debat en daartoe is dit boek een goede aanleiding.