Als kind wilde Michail Sergejevitsj Gorbatsjov iedereen verbazen. Hij excelleerde in zijn schooltoneelgroep wat hem later nog van pas komt. Gorbatsjov is een ambitieuze boerenjongen en studeert af in de rechten (en later agro-economie) aan de Staatsuniversiteit Moskou. Hij ontwikkelt daar zijn eerste ideologische twijfels en wordt verliefd op de filosofiestudente Raisa, zijn latere echtgenote. Gorbatsjov leverde enorme prestaties met zijn economische acceleratie, 'glasnost' (transparantie) en 'perestrojka' (hervorming). Hij beëindigt de koude oorlog en krijgt daarvoor de nobelprijs voor de vrede. Gorbatsjov is de enige Sovjetleider die zijn macht afbouwde op grond van morele principes. Niet iedereen begrijpt hem altijd, schrijft de politicoloog William Taubman een paar keer in Gorbatsjov; zijn leven en tijdperk.
Zijn carrière kwam op gang als secretaris van het Centraal Comité in Moskou. Hij ontwikkelde goede contacten met Brezjnev en Andropov; speelt het spel mee om het later te veranderen. In het begin moest hij tactisch manoeuvreren tussen een tsaristische invulling van zijn ambt en die van een democraat. Aanvankelijk wilde hij niet alles over hoop gooien want revolutie leidt tot chaos, verwoesting en nieuwe onvrijheden. Zijn trouwe adviseur Tsjernjajev typeerde hem in zijn dagboek als; “buitengewoon moedig in zijn woorden en zijn taxatie van de situatie maar voorzichtig in zijn handelen”. Gorbatsjov was een visionair. Lenin inspireerde hem met “je moet je richten op het ontwikkelen van de energieke en creatieve activiteit van de massa”. Gorbatsjov noemde zijn veranderproces een revolutie met evolutionaire middelen.
Zijn collega’s volhardden bij een starre centrale planning die geen maatschappelijke prikkels initieerden. Zij versterkten hun zelfdestructieve geslotenheid en onaantastbaarheid en remden elke wetenschappelijke en technische innovatie. De landbouwproductie bleef achter, de inkomsten van de Sovjet-Unie liepen terug met een dalende wereldolieprijs en dus was er te weinig geld om graan te importeren. “We hebben slechts het idee dat we het land besturen”, zei hij tegen een vertrouweling “want actuele statistieken ontbreken”. Het motto van de leiders: ‘als feiten de theorie tegenspreken, dan is dat spijtig voor de feiten’, terwijl tussen 1985 en 1990 het begrotingstekort opliep tot 100 miljard dollar.
Toen hij binnen het Centraal Comité voorzitter werd van het Buitenlandse Zaken-comité kon hij regeringsleiders ontmoeten. Thatcher was onder de indruk van de Gorbatsjovs en bepleitte bij Reagan een top ontmoeting. De contacten met Mitterrand verliepen uitstekend, beiden deelden brede culturele interesses. Voor Kohl was Gorbatsjov net als Goebbels een propagandist. Hij bood later daarvoor zijn excuses aan. Gorbatsjov richtte ook zijn aandacht op de mensenlevens en geld verslindende oorlog in Afghanistan. Hij wilde een andere relatie met Oost-Europese satellietstaten. Reagan werd eerst geremd door hardliners in zijn regering. Maar de persoonlijke chemie ontwikkelde zich tussen beiden bij de eerste top toen ze van mens tot mens spraken.
Een kernoorlog is niet te winnen en mag nooit plaats vinden, vonden beiden. Zij kwamen meer top ontmoetingen overeen met als doel de afschaffing van kernwapens. Taubmans beschrijving van de bijeenkomsten laten zich lezen als een spannend boek. Kernwapens de wereld uit, lukte in Reykjavik net niet. Voor de VN-vergadering zegt Gorbatsjov dat de Sovjet-Unie haar troepen reduceert met 500.000 manschappen en in Oost-Europa met 50.000. Bush die Reagan opvolgde wilde in het begin geen contacten met Gorbatsjov. Zijn adviseurs wantrouwden hem. In het Witte Huis was er zelfs een breng-Gorbatsjov-in-diskrediet-werkgroep. De druk op Bush door zijn voorganger Reagan; Thatcher en andere Europese leiders om Gorbatsjov te ontmoeten nam toe.
De eerste top tussen Bush en Gorbatsjov komt. Zij praten open en oprecht. Toenmalige wereldleiders die hij bezocht, strooiden met complimenten maar stelden nauwelijks financiële steun beschikbaar. Ook niet na de val van de Berlijnse Muur om de 350.000 Sovjetsoldaten uit Oost-Duitsland te verhuizen en in de Sovjet-Unie te huisvesten. Bij de onderhandelingen met Kohl heeft Gorbatsjov dat niet bedwongen. Ook heeft hij niet geëist dat een verenigd Duitsland neutraal moest blijven. En Gorbatsjov dacht dat hij van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Baker de toezegging had gekregen dat de NAVO niet uitbreidt tot de Sovjetgrenzen.
Op die momenten begrijpen zijn adviseurs Gorbatsjov niet. Over zichzelf zegt hij in een later interview met Taubman; “als Duitsland soeverein wilde worden, moesten de Duitsers dat zelf beslissen. Hoe kon hij, als iemand die toegewijd was aan de democratie, daar bezwaar tegen maken? Het zou onwaardig zijn geweest als hij dat deed”. En hoe zat Bush er later in? Hij wilde later niets alsnog toegeven aan Gorbatsjov want “wij hebben gewonnen. Zij niet”. “CIA hoofd Robert Gates en minister van Defensie Dick Cheney kwijlden al bij de gedachte dat de Sovjet-Unie spoedig uit elkaar zou vallen”, schrijft Taubman.
Thuis krijgt Gorbatsjov te maken met toenemend nationalisme in de Sovjetrepublieken. En in zijn eigen directe werkomgeving spelen zich chaotische taferelen af die hij omschreef als; “een toneelstuk met een begin, verschillende verhaallijnen, onverwachte wendingen, openlijke woordenwisselingen tussen de helden en een climax als ontknoping”. Raisa had al eens gezegd; “het probleem van vernieuwingen is dat ze zich vroeg of laat tegen hun uitvinder keren en hem vernietigen”. Steeds meer kreeg hij ook te maken met Jeltsin waarvoor zijn adviseurs hem al in het begin waarschuwden. Gorbatsjov greep niet in om hem te lozen (onbegrijpelijk voor zijn adviseurs), terwijl hij hem typeerde als iemand die drinkt als een tempelier, niet uit zijn woorden komt, van alles verzint en klinkt als een versleten grammofoonplaat.
De Gorbatsjovs zijn in augustus 1991 op vakantie op De Krim. Plotseling verschijnt een groep hoge Sovjetfunctionarissen, vertrouwelingen van Gorbatsjov. Zij eisen dat hij de noodtoestand afkondigt en aftreedt. Hij weigert. Raisa zakt in elkaar door een stress-TIA. De opstandelingen keren terug naar Moskou, kondigen de volgende dag zelf de noodtoestand af omdat Gorbatsjov ‘ziek’ is. Maar hun staatsgreep mislukt. Gorbatsjov informeert de Russische Opperste Sovjet over de coup. Jeltsin duwt hem voor de TV camera’s een transcriptie onder ogen van de kabinetsvergadering waaruit blijkt dat vrijwel alle ministers de coup goedkeurden. Hij stortte op dat moment bijna volledig in maar herstelt weer. De eeuwige optimist krijgen ze niet klein, die rol wilde hij vervullen.
Veel vertrouwelingen en bezoekers vonden hem sindsdien snel kwaad en onsamenhangend praten. Raisa herstelde nooit volledig van het trauma. Gorbatsjov neemt 25 december 1991 ontslag. In zijn TV afscheid somde Gorbatsjov op wat bereikt was. Ook noemde hij wat niet was gelukt: de ingegraven partijstructuur, ideologische vooroordelen, de niet ontwikkelde politieke cultuur en angst voor verandering. Hij eindigt weer als optimist; “ons volk zal in een welvarende democratische maatschappij leven”. Tegen trouwe adviseurs zei hij ook nog wat hij krachtiger had moeten doen: het stimuleren van de markteconomie, democraten ondersteunen en het ontmantelen van het totalitaire systeem ten gunste van een nieuw politiek systeem. Heeft Gorbatsjov zijn macht in relatie tot de slechte economische situatie van het land onderschat?
Hij legt zich neer bij de gedachte dat zijn belangrijkste doel is vervuld. “Ik heb vrede met mijzelf”, zegt hij tegen Tsjernjajev en Poesjkin citerend; “zo sterf ik niet geheel: mijn ziel zal door de zangen van mijn gewijde lier de ondergang ontgaan”. Veel wereldleiders bellen hem. Kohl nodigt de Gorbatsjovs uit om in Duitsland te wonen. Major en Bush waren zeer geëmotioneerd toen ieder Gorbatsjov belde. Mitterrand wijst hem erop dat hij het allerbelangrijkste heeft gedaan: het Sovjet systeem vernietigen. Gorbatsjov moest hem opvrolijken, zo geëmotioneerd was hij. Tsjernjajev herdenkt Gorbatsjov in zijn dagboek: “de man die Rusland heeft durven opvoeden en het heeft doen oprijzen. Gorbatsjov had de overtuiging dat politiek en ethiek met elkaar zijn te verenigen”. En de moeder van Gorbatsjov zei; “laat alles maar zitten. Kom naar huis”.
Gorbatsjov richt zijn Goede Doelen organisatie op. Hij stort zich vooral op dat werk om een depressie te voorkomen. Ook hierin vervulde Raisa een belangrijke rol tot zij in 1999 leukemie krijgt. Taubman beschrijft hun aangrijpende laatste uren met Michail a.d.h.v. diens memoires. Raisa was nooit volledig geaccepteerd door de Russen die vonden dat vrouwen ‘hun plaats’ moesten kennen en ergerden zich aan haar wat men noemde belerende toon.